GEDİK AHMET PAŞA İMARET CAMİİ
Afyon’un merkezi yerinde bulunan ve en önemli eserlerinden birini teşkil eden bu külliye cami, medrese ve hamamdan ibarettir. Sadrazam Gedik Ahmet Paşanın Anadolu beylerbeyliği zamanında 877 H. (1472) yıllarında yaptırılmıştır. XVII yüzyıl büyük Türk seyyahı Evliya Çelebi Afyon’a yaptığı seyyahatinde gördüklerinden seyyahatnamesinde bahsederken imaret camii ne de temas etmekte ve « Nezih bir burmalı minaresi vardır. Boyu 150 eni 80 kademdir. İki kubbe yanyanadır. Mihrap ve minber eski sanat tarzında yapılmış ve bu minber Sinop şehrindeki minbere benzer, cami’in yan sofaları vardır, hareminde şifalı bir hamamı vardır, 70 hücreli medresesi vardır» demekte ve eserin güzelliğini belirtmektedir.
Ters «T» şeklinde olan cami’in planı, bu tip camilerde bir yenilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Bütün detayları ile Türk mimarisinin en güzel örneklerinden biri olan bu eserde orta eksende 2 kubbe esas ibadet mekanını teşkil etmekte, Doğu ve Batı yönlerde üçer kubbeli yan mekanlar yer almaktadır.
Kuzey cephede 6 sütunlu ve 5 kubbeli son cemaat yeri bulunur.
Cami’in zemininden 40 cm. daha yüksekte olan son cemaat yeri sütunları, klasik Osmanlı tarzında stalaktit başlıklıdır. Son cemaat yerinde sütun başlıkları birbirleri ile ve camiin beden duvarlarına demir putrellerle bağlanmıştır. Sütun başlıklarına oturan 5 sivri kemer bulunmaktadır. Son cemaat yerinin üst örtüsünü sekizgen kasnaklı kubbeler teşkil etmekte, fakat bu kubbelerden orta girişin üzerindeki diğerlerinden daha yüksektir. Kare olarak yükselen bu kısım sekizgen hale gelmekte ve üzerinde kubbe bulunmaktadır.
Son cemaat yerinin, camiin beden duvarları ile birleştiği kısımda 2 sıralı pencereler yer almaktadır. Bunlardan alt sıradaki pencereler dikdörtgen olup, kare bölümlü demir şebekelidir. Pencerelerin üst kısımlarında içi dolgulu sivri kemerli alınlıklar mevcut olup, kemerin köşe dolguları rozetlerle süslenmiştir. İkinci sıra pencereleri daha küçük ölçüde sivri kemerli ve alçı şebekelidir. Son cemaat yerinin sağ ve sol bölümlerinde kemerli niş şeklinde son cemaat yeri mihrabiyeleri yer alır. Bu mihrap nişlerinin üst kısımları yukarı doğru kademeler halinde daralmış ve içi mukarnaslarla süslenmiştir. Kuzey cephede son cemaat yeri üzerinde camiin esas ibadet mekanı duvarları 3 kademe halinde yükselmekte ve 12 kenarlı kubbe kasnağı üzerine kubbe oturmaktadır. Kubbe kasnağının her kenarında sivri kemerli, alçı şebekeli bir pencere yer alır.
Doğu cephede camiin yan mekanlarının son cemaat yeri ile birleştiği yerde kare kaideli minare bulunmaktadır. Orta eksendeki esas ibadet mekanın doğu ve batı yönlerinde yer alan yan mekanlar her ne kadar üçer kubbeli ve 3 bölüm halinde ise de, bunlardan ortadaki. büyük bir sivri kemerle dışarıya eyvan şeklinde açılmakta ve böylece yanlarda sadece ikişer tane kubbeli oda kalmaktadır. Yan mekanlara orta eksendeki esas ibadet mekanından açılan birer kapı olduğu gibi, yan mekanın dışta eyvana kısma açılan birer kapısı da bulunmaktadır. Her iki yöndeki yan mekan hücrelerinde biri doğu ve batıya, diğeri güneye bakan silmeli pencereler yer almaktadır ki, bu pencerelerin üzerleri diğer bütün pencerelerde olduğu gibi alınlıklıdır. Diğer taraftan, yan mekan hücrelerinin sadece doğu ve batı yüzlerinde 2 sıra sivri kemerli alçı şebekeli pencereler vardır.
Orta mekanın güney kısmı yan mekanların yarısına kadar ters « T» plandaki mekanı genişletmektedir. Bu kısmın batı ve doğu duvarlarında 2 sıra halinde pencereler açılmış olup alt sıra pencereler silmeli
ve alınlıklı, üst sıra pencereler ise alçı şebekelidir. Son cemaat yeri saçak hizasından itibaren ince bir saçak kornişi bütün yan mekanları sınırlar.
Camiin kıble duvarında 3 sıra halinde pencereler yer almakta ve bunlardan üst 2 sıradakiler sivri kemerli ve alçı şebekeli olup en üstte 2 ortada 3 penceresi vardır. En alttaki pencereler, diğer yönlerdeki alt sıra pencerelerle aynıdır. Ancak 4 pencere yeri olmasına mukabil sadece 2 pencere açılmış ve 2 si açılmayarak nişler halinde bırakılmıştır. Camiin batı yönü aynen doğu yönünün benzeri olup bir değişikliği bulunmamaktadır.
Cami’in orta mekanlarının üstünü 12 kenarlı kasnağın üzerinde yarım kürevi ve kenarlarda etrafa doğru yayılan kurşunla kaplı yan yana 2 kubbe örtmektedir.
Son cemaat yerinin orta kısmı üzerinde cümle kapısı dikdörtgen olup portal nişi zengin bir görünüştedir. Portal nişi yukarı doğru basamaklar halinde daralmakta ve iç yüzeyi zengin mukarnaslarla süslenmektedir.
Portal nişinin köşeleri yarım sütunlarla yuvarlatılmıştır. Nişin 2 tarafında mihrabiye nişleri yer almaktadır. Bu nişler de, mukarnas dekorlu olup yukarı doğru kademeler halinde daralmaktadır. Camie girişi teşkil eden yay kemerli giriş kapısı üzerinde her sırada 3 er tane, 4 sıralı, 12 kartuş içinde tamir kitabesi yer alır.
Cami’nin Kuzeyindeki giriş kapısı dışta olduğu gibi içte de kademeler halinde daralan mukarnaslı niş şeklindedir. Nişin etrafı kalem işlerinden yapılmış bordürlerle çevrilmiştir.
Orta eksendeki esas ibadet mekanı, büyükçe bir dikdörtgen olup, ortasından büyük bir kemerle iki kare bölüme ayrılmış bulunmakta ve kare bölümlerin üzerini kubbeler örtmektedir. Girişten itibaren birinci bölümün sağ ve sol tarafındaki duvarlarında yan mekanlara açılan küçük kapılar ile bu kapılar ortasında birer niş yer almaktadır. Dikdörtgen olan bu nişlerinde üzeri kademeli olarak mukarnaslı bir şekilde daralmaktadır. Giriş kısmından itibaren yer alan her iki kubbeninde kubbe intikali pandantiflerle sağlanmaktadır.
Ters « T » planının Güney ucu, plan şemasında da belirttiğimiz gibi iki Bursa kemeri ile yanlara doğru genişlemekte ve camide daha çok saf teşkil edilebilmektedir. Bu kısmın yüksekliği yan mekanlarınki kadar olup üst örtüsü beşik tonozludur.
MİHRAP VE MİNBER :
Kıble duvarı ortasında yer alan mihrap yenidir. Beyaz mermerden yapılmış olan mihrap beş kenarlı niş şeklinde olup, nişin üzeri kademeli olarak daralmakta ve üst kısmı mukarnaslarla süslenmektedir.
Mihrabın sol tarafında bulunan minber orijinal olarak günümüze gelmiştir. Gri renkli mermerden yapılmış taş minberin giriş kısmı, söveleri burmalı iki yarım sütuncuk ile süslenmekte ve kapı üzerin· de bir kartuş içinde Ayet bulunmaktadır. Merdiven korkuluğu düz ve sadedir. Merdiven altındaki üççen pano geometrik geçmeler halinde işlenmiştir. Hutbe mahallinin altında sivri kemerli bir açıklık ve dikdörtgen bir pano yer alır. Minberin en güzel taraflarından biri de hutbe yerinin üzerindeki külahıdır. Evvela piramit şeklinde başlıyan külah konik şekilde nihayetlenmektedir.
AĞAÇ İŞLERİ :
Camiin sadece giriş kapısı zengin ağaç işleri ihtiva etmektedir.
İki kanat halinde yapılmış bulunan kapılar üç bölüm halinde işlenmiştir. Üst bölümlerde kitabeler, alt bölümlerde ise geometrik geçmeler yer almaktadır. Dikdörtgen panoların ortasında 10 köşeli bir yıldızın etrafında geçmeler halinde beşgenler yer almakta ve bütün yüzey rumi ve kıvrık dallarla bezenmiş bulunmaktadır.
MİNARE:
Eserin en güzel kısımlarından birisini de minaresi teşkil eder. Kaide kısmının üzerinde burmalı yivli olarak yapılmış bulunan minare taş işçiliğinin bir şaheseridir. Minareye Kuzeybatı köşede, son cemaat yerinin başlangıcında kare şekilde bir çıkıntı teşkil etmekte olan kaidenin Kuzey tarafında açılmış bir kapıdan çıkılmaktadır. Minare kaidesi kesme taştan son cemaat yeri saçak hizasına kadar yükselmekte ve son cemaat yeri saçağından aşağı doğru dönen bir frizle kesilmektedir. Kare kaidenin üzerinde üçgen satıhlarla sekizgene geçilmekte ve kaide kısmı nihayete ererek yivli gövde başlamaktadır. Evvela dik olarak çıkan yivler takriben 1,5 m. sonra sağa doğru kıvrılarak burmalı yivleri meydana getirmekte ve şerefe altına bir yarım dönüşle ulaştıktan sonra zikzak teşkil etmekte ve şerefe altında nihayete ermektedir. Şerefe altı gayet zengin mukarnaslarla süslenmiştir. Şerefe korkulukları bu zenginliğin yanında sadedir. Şerefeden sonra daha ince ve düz olarak devam eden minare sivri konik bir külahla nihayetlenmektedir. Minare gövdesinin yivleri arasında lacivert renkte çini kaplamalar görülür.
TEZYİNAT:
Camiin iç mekanı zengin kalem işlerini ihtiva etmekte ise de bu kalem işleri orijinal değildir. Hafif sarımsı zemin üzerine fes rengi yeşil ve siyaha kaçan mavi renklerle işlenmiş olan kalem işleri çiğ kaçmaktadır.
Kitabede;
1- Ömür uzatan Allahıtaala
2 – Gedik Paşa Camiini cömertliği ile ihya eylemiş
3-
4 – Fani bir şeyh mertebesinde mevla talibi olup
5 – Bir gün ansızın vücuduna bir titreme geldi
6 – Kazara iki kubbesi zelzele ile yıkıldı
7 – Diğer kubbeleri baştan başa hasara uğradı
8 – Onu tamir etmeye bir akıllı lazım oldu
9 – Hayır sahiplerine yardımcı, şöhret sahibi Müftüzade (Ahmet)
10 – Kaymakamı kubbelerin tamirine memur etti
11 – İki mermer sütunlar tarihini söyledi Fevzi.
12 – Hakikaten Ahmet Efendi (Müftüzade) mabedi tamir etti.
Yazılıdır.
Türkiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler