Zazadin Han

Zazadin Hanı, Konya şehir merkezinin 22 kilometre kadar kuzeydoğusunda, Ankara-Konya karayolunun ise 5 kilometre doğusundadır. Tömek köyü sınırları içinde yer alır. Han, Selçuklu döneminde Konya-Aksaray arasındaki doğuya giden ticaret yolunun Horozlu Han’dan sonraki durağını oluşturur. Zazadin Han’dan sonraki durak ise Obruk Han’dır. Han aynı zamanda Konya’dan kuzeye ve doğuya giden iki ayrı yol için kavşak konumundadır. Hanın kuzeyinde ve batısında birtakım yapı kalıntıları bulunur. Ayrıca han Bronz Çağı’na ait bir höyüğün güney eteği üzerinde inşa edilmiştir. Kervansaray, banisi Selçuklu Veziri Sadettin Köpek’ten dolayı, tarihi kaynaklarda Sadettin Hanı ismiyle de anılır. Yapının iki kitabesi bulunur. Açık avlulu servis bölümü ve kapalı barınak bölümüne girişi sağlayan taçkapılar üzerindeki kitabelerde yapının iki farklı tarihte inşa edildiği anlaşılır. Kapalı barınak bölümünün girişinde bulunan kitabesine göre yapının bu bölümü 1236 yılında Sultan 1. Alaeddin Keykubat döneminde, açık avlulu servis bölümü ise 1237 yılında Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in yönetim yıllarında tamamlandı. Yapı, kapalı bölüm (barınak) ve açık avludan (servis) oluşan iki kütleli bir plana sahiptir. Kapalı bölüm açık avlulu kısma göre daha küçük ölçekli olarak yapılmıştır. Bu plan özelliği ile Anadolu’da 13. yüzyılda inşa edilmiş sultan hanları plan özelliğiyle benzerlikler gösterir. Doğu-batı doğrultusunda uzanan yapı, güney cephenin ortasındaki, dışa taşkın ve duvardan yüksek bir taçkapıyla doğrudan avluya açılan bir koridora ulaşılır. Sivri kemerli taçkapı kemerindeki kilit taşından yukarıya doğru tamamen yenilenmiştir.
Taçkapının iki yanında ve doğu köşedekiler çokgen kesitli, diğerleri dikdörtgen kesitli olmak üzere dörder, doğuda bir, batıda iki olmak üzere 13 payanda duvarlara destek verir.
Taçkapıdan girildikten sonra dikdörtgen planlı ve üzeri beşik tonozla örtülü giriş eyvanına ve buradan da avluya ulaşılır. Avlunun giriş yüzünde, giriş eyvanının doğusundaki dikdörtgen mekanın üzeri beşik tonozla örtülüdür. Bunlar hancının kullandığı mekanlar olmalıdır. Giriş mekanının doğu ve batısında doğrudan avluya açılan iki beşik tonozla örtülü mekan bulunur. Bu mekanlardan batıda olanın duvarı boyunca devam eden merdiven, girişin üzerindeki mescit katına çıkar. Kare planlı mescit restorasyon sonrasında tamamlanmıştır.
Avlunun güney kanadında, beş ayağın desteklediği altı sivri kemerli açıklık kuzey – güney doğrultusunda üzeri sivri beşik tonozla örtülü bir revak şeklinde avluya açılır. Batıdan itibaren ilk revaka bitişik olan bölüm bir oda şeklinde düzenlenmiştir. Avlunun kuzeydoğu köşesinde de revak bulunur. Buradaki revak, çift sıra ayaklı ve kuzey-güney doğrultusunda sivri beşik tonozla örtülü dört açıklık şeklinde avluya açılır. Revakın doğu köşesinde kuzeybatıda revakın içine yönelen iki beşik tonozla örtülü bölüm, batı kanattaki mekanın duvarıyla beden duvarı arasında kalır. Avlunun batı kanadında cephenin ortasında basık kemerli bir kapıyla girilen ve içten birbirleriyle irtibatlı doğubatı doğrultusunda beşik tonozla örtülmüş üçlü dikdörtgen bir bölüm yer alır. Bazı araştırmacılar içindeki su tesisinden dolayı yapının hamamı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Avlunun güneybatı bölümünde üç küçük sivri kemerli revak açıklığı, bunun batısında üç kare planlı, üzeri beşik tonozla örtülü mekan bulunur. Avlunun güneybatı köşesindeki merdivenler yapının çatısına çıkar.

Hanın kapalı barınak bölümüne girişi sağlayan taçkapısı, tıpkı avlu taçkapısı gibi iki bordürle çevrelenmiş ve iki renk taşla almaşık teknikte yapılmıştır.
Barınak kısmı taçkapıdan sonra ortada doğu-batı doğrultusunda devam eden merkezi bir sahın ile bu sahını kuzey-güney doğrultusunda dik olarak kesen altı sahina bölünür. Enine yerleştirilmiş sahınların üzeri, sivri kemerli beş destek sırasının taşıdığı sivri beşik tonozlarla kapatılmıştır. Merkezdeki orta sahında enlemesine atılan takviye kemerleri orta sahına destek verir.
Yapının seki sistemi kendine özgü olup Zazadin Hanı dışında başka bir Selçuklu yapısında görülmez. Girişten sonra barınak kısmını boylu boyunca kapsayan orta sahının her bir tarafındaki sahınlar ikişer ayak sırasıyla desteklemiştir. Orta sahın ile her bir kenarda en dıştaki sahinların haricinde kalan iki ayak arasındaki bölümde ve orta sahına doğru biraz taşkınlık yapan bir seki sırası uzanır. Bu haliyle orta sahında sekiler arasındaki kısmın bir koridor şeklinde olduğu ve burasının insanların dolaşımı için tasarlandığı söylenebilir. Çünkü bu bölümde dar olması sebebiyle bir hayvanın dolaşması mümkün değildir. Seki ters bir U şeklinde barınak kısmını dolaşmaz. Bunun yerine, batıdaki en son sahının da ortasında bir koridor geçecek şekilde devam eder.
Batıdaki enlemesine devam eden en son sahının orta sahınla kesiştiği bölümde koridor hafifçe içeri çekilir. Orta sahnı dik kesen dördüncü sıradaki tonozla aynı seviyede bir aydınlık feneri görülür. Han günümüzde daha çok turistlerin uğradığı bir açık hava müzesi durumunda. Yapı 2007 yılında Selçuklu Belediyesi tarafından restore edilmiştir.

Zazadin HanMurat KAYA